Cầm Thực là tên thường gọi của chùa. Cầm Thực nghĩa là “ăn tạm để sống” (hay uống nước cầm hơi thay cơm). Tên chùa được đặt theo một truyền thuyết về việc vua Trần Nhân Tông đã nghỉ ở đây và uống nước suối cầm hơi sau khi đã nhường nắm cơm độ đường của mình cho một toán cướp ở cửa rừng trước khi vào Yên Tử. Tục truyền: Sau khi tắm ở suối xong, thầy trò Bảo Sái tiếp tục lên đường. Bấy giờ đã sang trưa, mặt trời chênh chếch bóng, Bảo Sái mở túi lục tìm cơm chay cho thầy thời ngọ (ăn trưa), mới chợt giật mình sực nhớ là suất ăn của hai thầy trò đã đưa cho ba tên cướp ở cửa rừng. Vua Trần vui vẻ cùng Bảo Sái uống nước suối trừ cơm và nằm nghỉ trưa tại đây. Về sau nơi đây dựng chùa, ngôi chùa mang tên Cầm Thực.
Theo truyền thuyết, chùa Cầm Thực được xây vào thời Trần, hình chữ “nhất”, gồm sáu gian. Trải qua thời gian, chùa xưa bị phá và được trùng tu lại nhiều lần. Vào giữa thế kỷ XX, chùa bị san bằng vì địch hoạ, chỉ còn lại nền móng, vài cây tháp đổ và một lăng xây vào thời Nguyễn. Tuy chỉ là những dấu vết ít ỏi nhưng nó cũng đủ để cho ta biết về sự hiện diện của ngôi chùa trong quá khứ. Dựa trên những dấu tích đó, vào năm 1993 chùa đã được dựng lại trên nền cũ.
Chùa Cầm Thực nằm trên một quả đồi tròn có dáng hình mâm xôi, với địa hình xung quanh tương đối bằng phẳng, thoáng đãng. Dưới chân đồi, bên trái chùa là suối nước trong vắt, uốn lượn mềm mại, chảy ra từ suối Giải Oan; bên phải chùa là dòng nước được chảy ra từ các khe của vách núi. Hai dòng nước này gặp nhau ở phía trước cửa chùa tạo thành nơi tụ thuỷ – tức là hội tụ những điềm lành. Chùa quay hướng Tây Nam, theo quan niệm của Phật giáo thì hướng Tây là hướng ổn định vì hợp với sự vận hành của âm dương, khiến cho thần linh không rời bỏ nghĩa vụ vì chúng sinh đau khổ. Hơn nữa đây là hướng tịnh diệt, người xuất gia tu hành phải diệt lòng tham – sân – si – ái – ố – hỷ – nộ thì mới giải thoát được và đi đến cõi Niết-bàn. Còn hướng Nam là hướng của Bát Nhã, của trí tuệ. Ngoài ra, hướng này còn có ý nghĩa là đức Phật và Bồ Tát nghe lời kêu cứu của chúng sinh trong kiếp đời tục luỵ. Có thể nói: chùa được xây dựng trên một thế đất đẹp ở dưới theo quan niệm của thuyết phong thuỷ thì nước mang yếu tố âm, còn chùa dựng ở nơi cao có thể hút được sinh lực của tầng trên nên mang yếu tố dương, mà âm dương hoà hợp sẽ tạo nên muôn loài.
Trải qua thời gian chùa đã nhiều lần được trùng tu, xây dựng, dấu ấn cũ đã bị thay đổi nhiều. Tuy nhiên, chùa Cầm Thực vẫn còn giữ được nét đặc trưng của nó.
