Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử là dòng thiền thuần Việt do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập vào thế kỷ XIII, đã trở thành một biểu tượng văn hóa tâm linh quan trọng trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. Cùng Yên Tử Tùng Lâm tìm hiểu về nguồn gốc, đặc điểm và ảnh hưởng của thiền phái độc đáo này trong bài viết sau.

1. Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử là gì? Ai là người sáng lập?

Đây là thiền phái tiêu biểu cho sự phát triển của Phật giáo Việt Nam thời Trần, kết hợp hài hòa giữa tư tưởng Phật giáo và bản sắc văn hóa dân tộc.

1.1. Định nghĩa và khái quát

Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử là dòng thiền thuần Việt, thể hiện rõ tinh thần nhập thế của Phật giáo Việt Nam. Thiền phái này mang đặc trưng kết hợp giữa việc tu tập tâm linh và trách nhiệm với đất nước, không tách rời đạo với đời, giúp người tu theo đạo Thiền vừa phát triển tâm linh vừa hoàn thành bổn phận công dân.

1.2. Người sáng lập: Phật hoàng Trần Nhân Tông

Vua Trần Nhân Tông (1258-1308) là người sáng lập thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Là con trai trưởng của vua Trần Thánh Tông và Nguyên Thánh Hoàng hậu, ông lên ngôi vua năm 1279. Ngoài thời gian điều hành triều chính, ông còn dành nhiều thời gian nghiên cứu kinh điển Phật giáo và thường xuyên mời các vị cao tăng vào cung để tham vấn.

Sau khi thoái vị, vào năm 1299, ông chính thức xuất gia và đến tu hành tại núi Yên Tử (Quảng Ninh), lấy hiệu là Hương Vân Đại Đầu Đà. Từ đây, ông đã sáng lập thiền phái Trúc Lâm, được người đương thời tôn kính gọi là Phật Hoàng hoặc Điều Ngự Giác Hoàng.

1.3. Ý nghĩa tên gọi “Trúc Lâm” và mối liên hệ với núi Yên Tử

“Trúc Lâm” vốn là hiệu của vua Trần Nhân Tông. Tên gọi này mang ý nghĩa gắn liền với không gian tu tập thanh tịnh, nơi có những rừng trúc xanh mát. Núi Yên Tử trở thành trung tâm của thiền phái Trúc Lâm vì đây là nơi Phật Hoàng Trần Nhân Tông tu hành, giảng đạo và xây dựng nhiều cơ sở Phật giáo. Sự kết hợp giữa “Trúc Lâm” và “Yên Tử” đã tạo nên tên gọi đầy đủ của thiền phái, phản ánh cả nguồn gốc và trung tâm hoạt động của dòng thiền này.

2. Lịch sử hình thành và phát triển của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử

Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử có lịch sử hình thành và phát triển gắn liền với thời đại nhà Trần, một giai đoạn hưng thịnh của Phật giáo Việt Nam. Từ khi ra đời đến lúc suy tàn, thiền phái này đã trải qua nhiều biến chuyển quan trọng, góp phần định hình nên diện mạo của Phật giáo Việt Nam.

2.1. Bối cảnh lịch sử thời Trần

Thời Trần là giai đoạn phát triển rực rỡ của Phật giáo Việt Nam. Sau khi đánh đuổi quân Nguyên Mông, triều đình nhà Trần cần xây dựng một nền văn hóa và tư tưởng mang bản sắc dân tộc, đủ mạnh để thoát khỏi sự lệ thuộc ý thức hệ nước ngoài. Phật giáo được lựa chọn làm nền tảng tinh thần trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.

Trước khi thiền phái Trúc Lâm ra đời, Phật giáo Việt Nam có ba thiền phái chính là Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông và Thảo Đường. Dưới ảnh hưởng của vua Trần Thái Tông và Tuệ Trung Thượng Sĩ, ba thiền phái này dần nhập lại, tạo tiền đề cho sự xuất hiện của một thiền phái thống nhất và mang đậm bản sắc Việt Nam.

2.2. Giai đoạn phát triển mạnh dưới thời Phật hoàng

Khi Trần Nhân Tông xuất gia và sáng lập thiền phái Trúc Lâm vào năm 1299, ông đã thống nhất các thiền phái trước đó và toàn bộ giáo hội Phật giáo đời Trần về một mối. Thiền phái này kết hợp hài hòa giữa các yếu tố của thiền tông truyền thống như Tỳ Ni Đa Lưu Chi, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường và ảnh hưởng của tông Lâm Tế, đồng thời thêm vào những đặc điểm phù hợp với văn hóa và tinh thần Việt Nam.

Trần Nhân Tông đã lập nhiều chùa và tịnh xá để giảng dạy và tiếp độ người học Phật. Ông còn đi vân du khắp nơi để truyền bá giáo lý, phá bỏ các miếu thờ tà thần, dâm thần và dạy người dân tu theo thập thiện. Trước khi viên tịch vào năm 1308, ông đã truyền pháp cho đệ tử là thiền sư Pháp Loa, lập ông làm tổ thứ hai của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử.

2.3. Sự ảnh hưởng trong suốt chiều dài lịch sử Phật giáo Việt Nam

Dưới sự lãnh đạo của các vị tổ, thiền phái Trúc Lâm đã phát triển mạnh mẽ và có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống tinh thần của người Việt. Thiền sư Pháp Loa (1284-1330) – tổ thứ hai đã mở rộng quy mô hoạt động của thiền phái với nhiều thành tựu đáng kể như:

• Phát triển số lượng tự viện lên hơn 100 ngôi chùa
• Ấn hành Đại Tạng Kinh
• Kiểm tra tự viện và lập sổ tăng tịch – lần đầu tiên trong lịch sử Phật giáo Việt Nam
• Đào tạo hơn 15.000 tăng sĩ
• Đúc hơn 1.300 tượng Phật bằng đồng

Sau Pháp Loa, Huyền Quang (1254-1334) trở thành tổ thứ ba của thiền phái Trúc Lâm. Ông là người học rộng tài cao, từng đỗ trạng nguyên và làm quan trước khi xuất gia. Huyền Quang đã tiếp tục phát triển thiền phái thông qua việc biên soạn kinh sách, xây dựng đạo tràng, đào tạo tăng tài và xây dựng chùa chiền.

2.4. Những giai đoạn phục hưng và hiện đại hóa

Sau thời kỳ phát triển rực rỡ dưới thời Trần, thiền phái Trúc Lâm dần suy yếu khi nhà Trần sụp đổ và Nho giáo lên ngôi. Đến cuối nhà Trần, sự phát triển mạnh mẽ của Nho giáo đã làm giảm ảnh hưởng của Phật giáo, cùng với đó là những lời chỉ trích từ các nhà Nho như Trương Hán Siêu, Lê Quát, Phạm Sư Mạnh nhắm vào những tệ nạn trong giới tăng lữ đương thời.

Mặc dù trải qua nhiều thăng trầm, tinh thần của thiền phái Trúc Lâm vẫn được lưu giữ trong tâm thức dân tộc Việt Nam. Vào thế kỷ XX, với sự nỗ lực của Hòa thượng Thích Thanh Từ, thiền phái Trúc Lâm đã được phục hưng và phát triển trở lại, mở đầu một giai đoạn mới trong lịch sử thiền phái này.

3. Nét đặc trưng của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử

Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử mang trong mình những đặc điểm riêng biệt, khác với các thiền phái khác. Những nét đặc trưng này không chỉ thể hiện cốt lõi tư tưởng của thiền phái mà còn phản ánh bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.

3.1. Tinh thần nhập thế

Khác với nhiều thiền phái khác, thiền phái Trúc Lâm nổi bật với tinh thần nhập thế, không tách rời đạo với đời. Theo quan điểm của thiền phái này, để tìm đường giác ngộ không nhất thiết phải từ bỏ thế gian, mà ngược lại, người tu hành càng phải dấn thân vào cuộc sống, chia sẻ niềm vui nỗi buồn với dân tộc. Khi đất nước gặp khó khăn, người con Phật phải sẵn sàng tham gia bảo vệ quê hương; khi thanh bình thì trở về với cuộc sống tu hành thoát tục.

Tinh thần nhập thế này được thể hiện rõ qua cuộc đời của chính Phật Hoàng Trần Nhân Tông. Ông là một nhà vua tài ba, đã hai lần lãnh đạo đất nước đánh bại quân Nguyên Mông, sau đó xuất gia tu hành nhưng vẫn luôn quan tâm đến vận mệnh quốc gia.

3.2. Kết hợp Tam giáo

Một nét đặc trưng quan trọng khác của thiền phái Trúc Lâm là tư tưởng Tam giáo đồng nguyên, kết hợp hài hòa Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo. Trần Nhân Tông đã khéo léo kết hợp giữa triết học siêu nhiên của Phật giáo với nhân sinh quan của Nho giáo và vũ trụ quan của Đạo giáo, lấy lợi ích dân tộc, quốc gia và chúng sinh làm yếu tố cơ bản trong quá trình tu tập.

Sự kết hợp này không chỉ giúp thiền phái Trúc Lâm dễ dàng thích nghi với đời sống văn hóa, xã hội Việt Nam mà còn tạo ra một hệ tư tưởng phong phú, đa dạng, đáp ứng được nhiều khía cạnh khác nhau trong đời sống tinh thần của người Việt.

3.3. Trọng tâm về chữ “Tâm”

Chữ “Tâm” là trọng tâm xuyên suốt trong tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm. Theo Trần Nhân Tông, con người cần phải “sáng tâm” để đạt được yếu chỉ của thiền. Tông chỉ của thiền phái được thể hiện qua câu “Chỉ thẳng tâm người, thấy tánh thành Phật”, nhằm đánh thức mỗi người tự vươn lên thành Phật ngay trong tâm mình, không phải tìm kiếm ở đâu xa.

Tư tưởng này được thể hiện rõ trong bài phú “Cư trần lạc đạo” của Trần Nhân Tông: “Ở đời vui đạo hãy tùy duyên/Đói cứ ăn no mệt ngủ liền/Trong nhà có báu thôi tìm kiếm/Đối cảnh vô tâm chớ hỏi thiền”. Câu kệ này nhấn mạnh rằng mỗi người đều có “báu vật” (Phật tánh) trong tâm mình, chỉ cần khám phá và phát huy.

3.4. Bản sắc dân tộc

Thiền phái Trúc Lâm mang đậm bản sắc dân tộc Việt Nam, không bị phụ thuộc hay lai căng từ các yếu tố ngoại lai. Mặc dù Phật giáo có nguồn gốc từ Ấn Độ và du nhập vào Việt Nam qua Trung Quốc, nhưng thiền phái Trúc Lâm đã được Việt hóa mạnh mẽ, trở thành một thiền phái thuần Việt.

Bản sắc dân tộc này thể hiện qua nhiều khía cạnh như ngôn ngữ (sử dụng chữ Nôm và tiếng Việt trong giảng dạy, sáng tác), tư tưởng (lấy lợi ích quốc gia, dân tộc làm trọng), và phương pháp tu tập (kết hợp với tín ngưỡng dân gian Việt Nam).

4. Các di tích gắn liền với thiền phái Trúc Lâm tại Yên Tử

Núi Yên Tử không chỉ là nơi ra đời của thiền phái Trúc Lâm mà còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử, văn hóa quý giá gắn với thiền phái này. Các công trình kiến trúc tâm linh trên núi Yên Tử là minh chứng cho sự phát triển mạnh mẽ của thiền phái Trúc Lâm trong lịch sử.

4.1. Chùa Hoa Yên – Trung tâm hoằng pháp thời Trần

Chùa Hoa Yên (hay còn gọi là chùa Vân Yên) được xem là trung tâm của hệ thống chùa tháp Yên Tử. Nằm ở độ cao 516m so với mực nước biển, chùa được xây dựng từ thời Lý và được trùng tu, mở rộng dưới thời Trần. Đây là nơi Phật Hoàng Trần Nhân Tông đã tu hành và hoằng pháp.

Chùa Hoa Yên từng là trung tâm hoằng pháp lớn của thiền phái Trúc Lâm, nơi diễn ra nhiều hoạt động Phật sự quan trọng như giảng kinh, thuyết pháp, đào tạo tăng tài. Hiện nay, chùa vẫn còn lưu giữ nhiều hiện vật quý như tượng Phật, chuông đồng, bia đá mang đậm dấu ấn của thời Trần.

4.2. Chùa Đồng – Biểu tượng linh thiêng trên đỉnh Yên Tử

Chùa Đồng nằm trên đỉnh cao nhất của núi Yên Tử, ở độ cao 1.068m so với mực nước biển. Chùa được xây dựng vào thời Lê và được trùng tu nhiều lần qua các triều đại. Đặc biệt, chùa có tên gọi Đồng vì được làm hoàn toàn bằng đồng với trọng lượng khoảng 70 tấn.

Chùa Đồng không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là biểu tượng linh thiêng của núi Yên Tử, thể hiện sự thịnh vượng của thiền phái Trúc Lâm trong lịch sử. Từ chùa Đồng, du khách có thể phóng tầm mắt ngắm nhìn toàn cảnh vùng đông bắc Việt Nam, cảm nhận được không gian thanh tịnh, linh thiêng nơi Phật Hoàng đã tu hành.

4.3. Chùa Vân Tiêu, chùa Một Mái, am Ngọa Vân – Dấu ấn tu hành

Ngoài chùa Hoa Yên và chùa Đồng, núi Yên Tử còn có nhiều di tích khác gắn với thiền phái Trúc Lâm như:

• Chùa Vân Tiêu: Nằm ở độ cao 700m, được xây dựng từ thời Trần, là nơi tu hành của nhiều thiền sư thuộc thiền phái Trúc Lâm.
• Chùa Một Mái (An Kỳ Sinh): Có kiến trúc độc đáo với chỉ một mái nghiêng, tựa vào vách núi, là một trong những điểm dừng chân quan trọng trên con đường hành hương lên đỉnh Yên Tử.
• Am Ngọa Vân: Nơi Phật Hoàng Trần Nhân Tông đã trút hơi thở cuối cùng vào năm 1308. Đây là di tích thiêng liêng, gắn liền với những ngày cuối đời của người sáng lập thiền phái Trúc Lâm.

Những di tích này không chỉ mang giá trị lịch sử, văn hóa mà còn là những điểm đến tâm linh quan trọng, thu hút hàng triệu lượt khách hành hương và du lịch mỗi năm.

4.4. Khu tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông

Để tưởng nhớ công lao to lớn của Phật Hoàng Trần Nhân Tông, một khu tượng đài lớn đã được xây dựng tại khu vực chân núi Yên Tử. Tượng Phật hoàng được đặt trang trọng, thể hiện hình ảnh của ông trong tư thế thiền định, mang đậm phong cách nghệ thuật thời Trần.

Khu tượng Phật hoàng không chỉ là địa điểm tưởng niệm mà còn là nơi giáo dục thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước, tư tưởng nhập thế và giá trị văn hóa của thiền phái Trúc Lâm.

5. Ảnh hưởng của thiền phái Trúc Lâm trong đời sống Phật giáo hiện nay

Mặc dù đã trải qua nhiều thăng trầm trong lịch sử, thiền phái Trúc Lâm vẫn có ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống Phật giáo Việt Nam hiện đại. Sự phục hưng của thiền phái này trong thời hiện đại đã góp phần làm phong phú thêm đời sống tâm linh của người Việt và thu hút sự quan tâm của cộng đồng Phật tử trong và ngoài nước.

5.1. Sự phục hồi dòng thiền Trúc Lâm hiện đại bởi Thiền sư Thích Thanh Từ

Sau một thời gian dài chìm vào quên lãng, thiền phái Trúc Lâm đã được phục hưng vào những năm 1970 nhờ công lao to lớn của Hòa thượng Thích Thanh Từ. Với mong muốn khôi phục một thiền phái mang đậm bản sắc dân tộc Việt Nam, Hòa thượng đã nghiên cứu sâu sắc về tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm thời Trần và áp dụng vào thực tiễn tu tập hiện đại.

Năm 1975, Thiền viện Chơn Không – thiền viện đầu tiên của dòng thiền Trúc Lâm phục hưng được thành lập tại Vũng Tàu, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong quá trình phục hồi thiền phái Trúc Lâm. Từ đây, dòng thiền Trúc Lâm hiện đại bắt đầu phát triển mạnh mẽ dưới sự hướng dẫn của Hòa thượng Thích Thanh Từ.

5.2. Hệ thống thiền viện Trúc Lâm trên toàn quốc

Từ thiền viện đầu tiên tại Vũng Tàu, dòng thiền Trúc Lâm hiện đại đã phát triển thành một hệ thống thiền viện rộng khắp trên toàn quốc. Những thiền viện tiêu biểu thuộc hệ thống này bao gồm:

• Thiền viện Trúc Lâm Đà Lạt (Lâm Đồng)
• Thiền viện Trúc Lâm Yên Tử (Quảng Ninh)
• Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên (Vĩnh Phúc)
• Thiền viện Trúc Lâm Phụng Hoàng (Đồng Nai)
• Thiền viện Trúc Lâm Bạch Mã (Thừa Thiên Huế)

Các thiền viện này không chỉ là nơi tu tập của tăng ni mà còn là điểm đến tâm linh thu hút đông đảo Phật tử và du khách. Tại đây, những người con Phật có cơ hội tu tập theo phương pháp thiền của thiền phái Trúc Lâm, tìm hiểu về lịch sử và tư tưởng của thiền phái.

5.3. Vai trò trong phát triển du lịch tâm linh

Với hệ thống di tích phong phú và giá trị văn hóa, lịch sử đặc sắc, thiền phái Trúc Lâm đã góp phần quan trọng vào sự phát triển của du lịch tâm linh tại Việt Nam. Hàng năm, các di tích gắn với thiền phái, đặc biệt là khu di tích Yên Tử, thu hút hàng triệu lượt khách du lịch trong và ngoài nước.

Du lịch tâm linh tại các điểm di tích của thiền phái Trúc Lâm không chỉ mang lại giá trị kinh tế mà còn góp phần quảng bá hình ảnh văn hóa, tâm linh của Việt Nam ra thế giới. Thông qua những tour du lịch tâm linh, du khách có cơ hội tìm hiểu về lịch sử, văn hóa và tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm, từ đó hiểu hơn về bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.

Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử không chỉ là dòng thiền mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc mà còn góp phần định hình tư tưởng Phật giáo Việt Nam qua nhiều thời kỳ. Bài viết đã điểm qua quá trình hình thành, phát triển và giá trị tinh thần sâu sắc của thiền phái này. Thông qua việc tìm hiểu, mỗi chúng ta sẽ thêm trân trọng di sản tâm linh đặc biệt của dân tộc. Yên Tử Tùng Lâm hy vọng nội dung trên sẽ giúp bạn có cái nhìn đầy đủ hơn về Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử.